حرم امام علی (علیه‌السّلام)آستان مقدس امام علی، محل دفن پیکر مطهر امام اول شیعیان است که در شهر نجف عراق قرار دارد. این بارگاه ملکوتی و ضریح مقدس در حقیقت نمایشگاهی تاریخی از هنر اصیلِ هنرمندان مسلمانی است که به لحاظ زیبایی یکی از شاهکارهای بی‌بدیل را در حوزه‌های مختلف از جمله معماری رقم زده‌اند. امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) پیشوای بزرگ جهان اسلام و امام اول شیعیان، در شب ۱۹ ماه رمضان سال ۴۰ه. ق، یعنی سی سال بعد از رحلت پیامبر خاتم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، با شمشیر زهرآلود ابن‌ملجم مرادی در محراب مسجد کوفه ضربت خورد و بر اثر این ضربت در کمتر از دو روز یعنی روز ۲۱ ماه رمضان به شهادت رسید. بر اساس وصیت حضرت علی (علیه‌السّلام)، فرزندانش امام حسن (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام)، بدن مطهر ایشان را شبانه و به‌طور مخفیانه، در زمین مرتفعی در پشت کوفه مدفون ساختند که به نام‌های "نجف"، "ظهر الکوفه"، "الغری" و... خوانده شده است. به دلیل کینه‌توزی دشمنان خدا به این بزرگ مرد تاریخ اسلام، حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) وصیت کردند که پیکر مطهرشان شبانه و مخفیانه به خاک سپرده شود تا دشمنان کینه‌توزی امثال بنی‌امیه و خوارج از مکان قبر مطهر آگاهی نیابند؛ چون که از آنان بعید نبود، به هر هتک حرمتی دست زنند. از این رو مدفن امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در حدود ۱۵۰ سال از انظار عموم پنهان بود و فقط ائمه طاهرین و عده‌ای از شاگردان مخصوص آن بزرگواران از محل دفن آن حضرت آگاه بودند، و در فرصت‌هایی که دست می‌داد، دور از چشم دشمنان، تربت پاک شاه مردان را زیارت می‌کردند. سرانجام در قرن دوم هجری، در عصر هارون الرشید، محل قبر علنی گردید و بنایی بر روی قبر ساخته شد. به عقیده شیعیان، دو تن از پیامبر الهی؛ یعنی حضرت آدم و نوح (علیه‌السّلام) در کنار علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) دفن شده‌اند. در دوره عضدالدوله دیلمی، بنای قبلی حرم تخریب و ساختمان بزرگ و باشکوهی بر قبر ساختند. همچنین در عهد صفویه به دستور شاه صفی (۱۰۳۸-۱۰۵۲ه. ق)، حرم مطهر و صحن آن توسعه داده شد. در سال ۱۱۵۶ه. ق، به دستور نادرشاه، کاشی‌های سبزرنگی که از دوره صفویه زینت‌بخش گنبد و گلدسته آستان بود، برداشته و به‌جای آنها، از خشت‌های طلا، استفاده گردید و پس از آن آقامحمدخان قاجار اولین ضریح را که از جنس نقره بود به حرم هدیه کرد. البته در منابع اهل سنت، اقوال دیگری درباره محل دفن امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) ذکر شده است؛ از جمله گفته‌اند جنازه شریف ایشان در قصرالاماره کوفه یا در رحبه (نزدیک کوفه) یا در بقیع مدینه، به خاک سپرده شده است. فهرست مندرجات۲ - محل قبر و نحوه آشکار شدن ۲.۱ - روایات و احادیث ۲.۲ - علت مخفی بودن مزار ۲.۳ - چگونگی آشکار شدن ۳ - قبر آدم و نوح ۴ - تاریخچه آستان مقدس امیرمؤمنان ۴.۱ - اولین بنا ۴.۲ - بنای دوم ۴.۳ - بازسازی عضدالدوله دیلمی ۴.۴ - حفر قنات و ساخت رباط ۴.۵ - آتش‌سوزی در حرم ۴.۶ - توسعه حرم و صحن آن ۴.۷ - طلاکاری گنبد و گلدسته ۴.۸ - اولین ضریح مشبک ۴.۹ - تعویض سنگ‌ها و آینه‌کاری ۵ - تاریخچه صندوقچه و ضریح مطهر ۶ - موضع الاصبعین ۷ - توصیف معماری آستان مقدس ۷.۱ - صحن و حجره‌ها ۷.۲ - دروازه‌های صحن ۷.۲.۱ - باب السوق الکبیر ۷.۲.۲ - باب الطوسی ۷.۲.۳ - باب القبلة ۷.۲.۴ - باب الفرج ۷.۲.۵ - باب مسلم بن عقیل ۸ - حرم مطهر و رواق‌ها ۹ - ایوان‌ها ۹.۱ - ایوان طلا ۹.۲ - ایوان علما ۹.۳ - ایوان سوم ۱۰ - گنبد و گلدسته‌ها ۱۰.۱ - ناودان طلا ۱۱ - بناهای وابسته به حرم مطهر ۱۱.۱ - مسجد الخضراء ۱۱.۲ - المدرسة الغروِیه ۱۱.۳ - تکیه بکتاشیه ۱۱.۴ - صحن حضرت فاطمه ۱۱.۵ - مسجد الراس ۱۱.۵.۱ - مدفن راس الحسین ۱۲ - مقام‌های ائمه در محدوده حرم ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منابع ۱ - فضیلت نجف و حرم امامبر پایه روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام)، کوفه در کنار مکه و مدینه، حرم خدا و حرم رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و حرم امام علی (علیه‌السّلام) بیان شده است. [۳]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۷۷.
همچنین در روایت دیگری از امام صادق (علیه‌السّلام)، مکه، حرم ابراهیم (علیه‌السّلام)، مدینه، حرم حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و کوفه، حرم امام علی (علیه‌السّلام) است. [۴]
حسن‌زاده، صادق، ترجمه امالی شیخ طوسی، ص۶۴۸-۶۴۹.
براساس روایت دیگری از امام صادق (علیه‌السّلام)، کوفه، زمین پاکیزه‌ای است که در آن، قبور پیامبران مرسل و غیرمرسل و اوصیای پیامبران قرار دارد... و از آنجا، عدل الهی آشکار می‌شود و در آن، قائم حق تعالی قیام می‌کند و عدالت را برقرار می‌نماید و در آن، خانه‌های پیامبران و اوصیا و صالحان بوده است. [۶]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۸۲.
در روایت دیگری، امام صادق (علیه‌السّلام) خطاب به مفضل بن عمر جعفی، غَری (نجف) را قطعه‌ای از کوهی بیان کرده است که خداوند بر آن، با موسی (علیه‌السّلام) تکلم کرد و عیسی (علیه‌السّلام) را تقدیس نمود و ابراهیم (علیه‌السّلام) را خلیل خود و محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را حبیب خود برگزید و آن را مسکن پیامبران (علیهم‌السّلام) قرار داد. [۸]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۱۱۳.
همچنین در روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام) آمده است که نجف، همان کوهی است که فرزند نوح (علیه‌السّلام)، به آن پناه برد و گفت: "سَآوِی اِلیٰ جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْمٰاءِ"؛ خداوند به کوه وحی کرد (خطاب نمود): «آیا او از من، به تو پناه می‌برد؟» پس کوه در زمین نهان گشت و رشته‌اش تا سرزمین شام بریده شد. [۱۲]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۹۹-۱۰۰.
در روایت دیگری از امام صادق (علیه‌السّلام) در تفسیر آیه: "وَ آوَیْنٰاهُمٰا اِلیٰ رَبْوَةٍ ذٰاتِ قَرٰارٍ وَ مَعِینٍ؛ آمده است که منظور از «ربوه»، نجف و منظور از «مَعین»، رود فرات است. [۱۵]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۱۳۸.
ابن عساکر، مورخ بزرگ اهل‌سنت نیز به سند خود از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل کرده است که در تفسیر آیه فوق، فرمود که منظور از «ربوه»، نجف، و منظور از «قرار»، مسجد آن ( مسجد کوفه) و منظور از «مَعین»، رود فرات است و هر درهم بخشش در کوفه، معادل صد درهم در جای دیگر و هر رکعت نماز، معادل صد رکعت در جای دیگر است و هرکس بخواهد از آب بهشت وضو بگیرد و از آب بهشت بنوشد و با آب بهشت غسل و شست‌وشو کند، از آب فرات استفاده کند. ۲ - محل قبر و نحوه آشکار شدنحضرت امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در شب ۱۹ ماه رمضان سال ۴۰ه. ق، با شمشیر زهرآلود ابن‌ملجم مرادی در محراب مسجد کوفه ضربت خورد و بر اثر این ضربت در کمتر از دو روز یعنی روز ۲۱ ماه رمضان به شهادت رسید. فرزندان امام (علیه‌السّلام) برای مخفی نگاه‌داشتن قبر حضرت (علیه‌السّلام)، جنازه ایشان را شبانه و به‌طور مخفیانه به ناحیه نجف انتقال دادند و در آنجا به خاک سپردند. در منابع اهل سنت، اقوال دیگری درباره محل دفن امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) ذکر شده است؛ از جمله گفته‌اند جنازه شریف ایشان در قصرالاماره کوفه یا در رحبه (نزدیک کوفه) یا در بقیع مدینه، به خاک سپرده شده است. [۱۷]
ابن طاووس، عبدالکریم بن احمد، فرحة الغَری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام)، ص۹۳-۹۴.
بر این اساس، برخی از اعلام اهل‌سنت، وجود قبر ایشان را در نجف، انکار کرده و به زیارتگاه نجف به دیده تردید نگریسته و حتی برخی از آنان مدعی شده‌اند که مدفن امام علی (علیه‌السّلام) ناشناخته است و کسی از محل دقیق آن خبر ندارد. اما در منابع شیعه، روایات متعددی از ائمه معصوم (علیهم‌السّلام) ذکر شده است که وجود قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) را در نجف تایید می‌کند. براساس تعدادی از این روایات، برخی از ائمه (علیهم‌السّلام)، از جمله امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام) و امام جعفر صادق (علیه‌السّلام)، مخفیانه به زیارت قبر جد بزرگوارشان امام علی (علیه‌السّلام) در نجف آمده یا محل قبر را به برخی از خواص اصحاب خود، نشان داده‌اند؛ تا اینکه در زمان هارون‌الرشید، قبر مطهر آن حضرت آشکار شد و‌هارون، گنبدی روی قبر بنا کرد. ۲.۱ - روایات و احادیثسیدعبدالکریم بن طاووس (م۶۹۳ه. ق)، روایات بسیاری را از ائمه (علیهم‌السّلام) درباره وجود مدفن شریف امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در نجف و نیز اینکه ائمه (علیهم‌السّلام) قبر شریف آن حضرت را در آنجا زیارت کرده‌اند، در کتاب خود با عنوان «فرحة الغَری»، گردآوری کرده است. البته بیشتر این روایات، به‌طور پراکنده در منابع روایی اصیل و قدیمی‌تر شیعه، از قبیل «کامل‌الزیارات» اثر ابن‌قولویه نقل شده است که در اینجا به برخی از این‌گونه روایات اشاره می‌کنیم: الف) حسین خلاّل از جدش نقل کرده است که گفت: «از حسین بن علی (علیه‌السّلام) پرسیدم که امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) را در کجا دفن نمودید؟» فرمود: «پیکر ایشان را شبانه بیرون بردیم تا به مسجد اشعث رسیدیم. سپس از آنجا به پشت (کوفه)، در ناحیه غَری انتقال دادیم». [۱۹]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۹۴-۹۵.
ب) صفوان جمّال حکایت کرده است که عامر بن عبدالله ازدی به امام صادق (علیه‌السّلام) عرض کرد: «مردم گمان می‌کنند که امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در «رحبه» دفن شده است». حضرت فرمود: «خیر!». عامر پرسید: «پس آن حضرت در کجا دفن شده است؟» امام (علیه‌السّلام) فرمود: «وقتی امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) وفات نمود، امام حسن (علیه‌السّلام) ایشان را به پشت کوفه، در مکانی نزدیک نجف و در سمت چپ غَری و سمت راست حیره، منتقل کرد و بین ریگ‌های سفید، دفن نمود». [۲۱]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۹۳-۹۴.
مشابه این حدیث، در مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، نقل گشته، اما نام راوی حسن بن علی خلاّل ذکر شده و به‌جای امام حسین (علیه‌السّلام)، از امام حسن (علیه‌السّلام) سؤال شده است. ج) امام صادق (علیه‌السّلام) در روایت دیگری فرموده است: هنگامی که در حیره نزد ابوالعباس بودم، شب‌ها به زیارت قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) می‌رفتم. قبر آن حضرت در ناحیه نجف به جانب غَری النعمان می‌باشد. در هر صورت نزد قبر، نماز شب را می‌خواندم و پیش از طلوع فجر از آنجا برمی‌گشتم. [۲۴]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۱۰۶-۱۰۷.
د) از احمد بن محمد بن ابی‌نصر نقل شده است که از امام رضا (علیه‌السّلام) پرسیدم: «جای قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) کجاست؟» حضرت فرمود: «نجف». گفتم: «فدایت شوم! برخی می‌گویند آن حضرت در رحبه دفن شده است». فرمود: «خیر. برخی از مردم نیز می‌گویند که ایشان در مسجد، دفن گردیده است». [۲۶]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۱۰۸-۱۰۹.
ه) عبدالله بن سنان حکایت کرده است که عمر بن یزید، نزد من آمد و گفت: «سوار شو». با او سوار شدم و حرکت کردیم تا به منزل حفص کنّاسی رسیدیم و او را به بیرون خواندیم. او نیز با ما سوار شد و هر سه حرکت کردیم تا به غَری رسیدیم و سپس به قبری رسیدیم. عمر بن یزید به ما گفت: «فرود آیید! این قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) است». به او گفتیم: «از کجا دانستی؟» گفت: «زمانی که امام صادق (علیه‌السّلام) در حیره بود، چند بار با ایشان به اینجا آمدم و به من خبر داد که اینجا قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) است». [۲۸]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۹۵-۹۶.
روایات دیگری نیز در این‌باره وارد شده است که به برخی دیگر از آنها در ادامه این پژوهش، اشاره خواهد شد. ۲.۲ - علت مخفی بودن مزارعلمای شیعه درباره اینکه چرا امام حسن و امام حسین (علیهما‌السّلام) بدن مطهر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) را شبانه به خاک سپردند و قبر آن حضرت را مخفی نمودند، بیان کرده‌اند که با توجه به اینکه در آن زمان، بنی‌امیه و یاران ایشان و نیز خوارج و نواصب و امثال آنها با امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) دشمنی داشته‌اند و در صورت آگاهی از مکان قبر ایشان ممکن بود به نبش قبر آن حضرت اقدام کنند، ائمه (علیهم‌السّلام) در ابتدا محل قبر شریف را مخفی نگه داشتند. اما با سقوط بنی‌امیه و رفع خطر خوارج، امام صادق (علیه‌السّلام) برخی از شیعیان را از محل قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) آگاه ساختند و حتی به همراه برخی از یاران خود به زیارت قبر ایشان می‌رفتند. تا اینکه در دوره‌هارون‌الرشید محل قبر آن حضرت، آشکار گردید و هارون، گنبدی بر روی قبر شریف بنا کرد. ۲.۳ - چگونگی آشکار شدنعلمای شیعه، درباره چگونگی آشکار شدن محل قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در زمان هارون‌الرشید، از عبدالله بن حازم (از نزدیکان هارون الرشید)، چنین نقل کرده‌اند که او گفت: روزی همراه هارون برای شکار از کوفه خارج شدیم. به ناحیه غَری و ثویه رسیدیم. در آن محل، آهوانی را دیدیم. بازها و سگ‌های شکاری را به سوی آنها فرستادیم. آهوان پا به فرار گذاشتند و خود را به تپه‌ای که در آنجا بود، رساندند و بالای آن تپه ایستادند. بازها و سگ‌های شکاری از تپه بالا نرفتند و برگشتند. آهوان از آن تپه پایین آمدند. بازها و سگ‌های شکاری آنها را تعقیب کردند. آهوان دوباره به آن تپه پناه بردند و بازها و سگ‌ها دوباره برگشتند. این حادثه، بار سوم نیز تکرار شد. هارون گفت بروید و هرکس را پیدا کردید، نزد من بیاورید. آنها پیرمردی از بنی‌اسد را پیدا کردند و نزد‌هارون آوردند. هارون از او پرسید: «این تپه چیست؟» پیرمرد گفت: «اگر به من امان دهی، تو را باخبر می‌سازم». هارون گفت: «برای تو نزد خدا عهد و پیمان می‌بندم که آزار و اذیتی به تو نرسانم. پیرمرد پاسخ داد: پدرم از پدرانشان نقل کرده‌اند که آنها می‌گفتند: این تپه، قبر علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) است که خداوند آنجا را حرم قرار داد و هرکس به آنجا پناه ببرد، در امان است. هارون از اسبش پیاده شد و آب خواست و وضو گرفت و کنار آن تپه، نماز خواند و دعا و گریه و زاری کرد. سپس از آنجا رفتند. بعد از این قضیه، هارون دستور داد تا گنبدی روی قبر شریف امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) بنا کردند. این داستان، با اختلاف در برخی جزئیات، در منابع دیگری نیز آمده است؛ از جمله: الارشاد، شیخ مفید؛ ارشاد القلوب، دیلمی؛ حیاة الحیوان الکبری، محمد بن موسی الدمیری، ذیل ماده «فهد» به نقل از ابن خَلَّکان. ۳ - قبر آدم و نوحبراساس روایات ائمه (علیهم‌السّلام) در منابع حدیث شیعه، حضرت آدم و نوح (علیهما‌السّلام) نیز کنار بدن مطهر امام علی (علیه‌السّلام) دفن شده‌اند؛ از جمله در چند روایت از امام محمد باقر (علیه‌السّلام) و نیز امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) نقل شده است که امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در قبر نوح (علیه‌السّلام) یا کنار پدرش نوح (علیه‌السّلام)، یعنی در جایی که پیش از ایشان حضرت نوح (علیه‌السّلام) دفن شده، به خاک سپرده شد. در روایت ابن‌قولویه که پیش‌تر اشاره شد، امام صادق (علیه‌السّلام) خطاب به مفضّل می‌گوید که اگر قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) را در نجف زیارت کردی، بدان که آدم و نوح (علیهما‌السّلام) را نیز زیارت می‌کنی. در این روایت، کیفیت انتقال بدن حضرت آدم (علیه‌السّلام) از مسجدالحرام به نجف، این‌گونه نقل شده است: خداوند متعال به حضرت نوح (علیه‌السّلام) درحالی‌که در کشتی بود، وحی فرمود که هفت بار، طواف خانه کند. آن جناب طبق آنچه به وی وحی شده بود، طواف نمود. سپس از کشتی بیرون آمد و تا زانوهایش در آب، فرو رفت. تابوتی را که در آن، استخوان‌های حضرت آدم بود، از آب بیرون آورد و آن را به داخل کشتی حمل کرد و سپس مطابق خواسته حق تعالی، دور خانه خدا طواف نمود و پس از آن، از درِ کوفه که وسط مسجد کوفه هست، وارد گردید. در این وقت بود که حق تعالی به زمین فرمود: "ابْلَعِی مٰاءَکِ"؛ «آبی که دربرداری، فرو ببر». پس زمین آبش را از مسجد کوفه فرو برد؛ همان‌طوری که پیش‌تر از همین مسجد، ظاهر ساخته بود. گروهی که با نوح، در کشتی بودند، متفرق گشتند. سپس نوح، تابوت را در غَری (نجف) دفن کرد. [۳۹]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۱۱۲-۱۱۳.
همچنین در ضمن زیارتنامه امیرمؤمنان (علیه‌السّلام)، بخش ویژه‌ای نیز برای زیارت حضرت آدم (علیه‌السّلام) و حضرت نوح (علیه‌السّلام) اختصاص یافته است. در زیارتنامه دیگری نیز پس از زیارت امام علی (علیه‌السّلام)، بر آدم و نوح، چنین سلام داده می‌شود: «السلام علی ضَجیعَیکَ آدَمَ وَنوحٍ». گفتنی است که ابن‌بطوطة در سفرنامه خود، اشاره کرده است که در زمان بازدید از بارگاه امام علی (علیه‌السّلام) در نجف، افزون بر قبر شریف آن حضرت، دو قبر برجسته دیگر را که از حضرت آدم و حضرت نوح (علیهما‌السّلام) بوده، دیده است. ۴ - تاریخچه آستان مقدس امیرمؤمنانضریح و بارگاه ملکوتی امیرمؤمنان (علیه‌السّلام)، از دیرباز تاکنون مقصد دل‌های عاشقان و دوستداران آن حضرت بوده است؛ شیعیانی که با زیارت این جایگاه معنوی، به آرامش درونی رسیده‌اند و از شراب عشق مولای خود سیراب شده‌اند. تاریخ نویسان نقل کرده‌اند زمانی که‌امام علی (علیه‌السّلام) به شهادت رسیدند، امام حسن (علیه‌السّلام)، وی را غسل دادند و بر جنازه ایشان نماز گزاردند؛ سپس وی را در مکانی که به آن غری گفته می‌شد، دفن نمودند. به هرحال، مکان کنونی قبر‌امام علی (علیه‌السّلام)، یعنی جایی که هم‌اکنون بارگاه ایشان است و به نام‌های گوناگونی در کتب تاریخی از آن یاد شده است، همان مکان واقعی دفن‌امام علی (علیه‌السّلام) می‌باشد. ۴.۱ - اولین بناتاریخ نخستین ساختمان بناشده بر قبر‌امام علی (علیه‌السّلام)، به دوران خلافت‌هارون الرشید عباسی، در سال ۱۶۵ه. ق برمی‌گردد. به دستور هارون الرشید، برای امام علی (علیه‌السّلام) قبر برجسته‌ای از آجر سفید ساخته شد که طول هر ضلع آن، یک ذراع بود. همچنین به دستور وی، روی قبر، بنایی از گِل سرخ ساختند که در راس آن، گنبدی سبزرنگ وجود داشت. مورخان، این گنبد را نخستین گنبدی دانسته‌اند که در اسلام روی قبری ساخته شده است. ۴.۲ - بنای دومپس از آنکـه متوکل عباسی مرقد مقدس‌امـام علـی (علیه‌السّلام) را خـراب کـرد، «محمد بن زید» معـروف بـه «داعـی» از امیران زیدی مذهب طبرستان، در دوره خلافت معتضد عباسی (۲۷۹-۲۸۹ه. ق)، ساختمان جدیدی را روی قبر شریف بنا کرد. در اواخر قرن سوم، ابوالهیجاء عبدالله بن حمدان، حاکم شیعه موصل، در سال‌های ۲۹۳-۳۰۱ه. ق، روی قبر، گنبد بزرگ‌تری ساخت و اطراف آن، حصار محکمی بنا کرد. ۴.۳ - بازسازی عضدالدوله دیلمیبازسازی بعدی روضه مطهر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام)، در دوره عضدالدوله دیلمی صورت گرفت. به گفته دیلمی در ارشادالقلوب، عضدالدوله حدود یک سال در ناحیه نجف، اقامت نمود و به دستور وی، صنعتگران و معماران فراوانی را گرد آوردند و بنای قبلی را تخریب کردند و ساختمان بزرگ و باشکوهی بر قبر ساختند. حمدالله مستوفی نیز گفته است که عضدالدوله دیلمی، بارگاه امام علی (علیه‌السّلام) را در سال ۳۶۶ه. ق بازسازی کرده است. [۴۵]
مستوفی، حمدالله بن ابی‌بکر، نزهة القلوب، ص۳۲.
به گفته ابن طحّال، تاریخ پایان ساختمان عضدالدوله، در کتیبه‌ای بر دیوار گنبد ثبت شده بود. در دو قرن ششم و هفتم هجری، تعدادی از خلفای عباسی نسبت به قبر امام علی (علیه‌السّلام) توجه داشتند؛ به‌طوری‌که چند تن از آنان، از جمله الناصرلدین الله و المستنصر و المستعصم به زیارت قبر امام (علیه‌السّلام) آمدند. همچنین نقل شده است که المستنصر نیز قبر شریف را بازسازی کرد. ۴.۴ - حفر قنات و ساخت رباطدر دوره ایلخانان مغول، عطاملک جوینی در سال ۶۶۲ه. ق، حفاری و کشیدن قنات آبی را برای نجف آغاز کرد که در سال ۶۷۶ه. ق، ساخت آن به پایان رسید و آب در آن جاری شد. او همچنین رباطی را در مجاورت حرم امام (علیه‌السّلام) احداث کرد که کار ساخت آن در سال ۶۷۶ه. ق آغاز شد. ۴.۵ - آتش‌سوزی در حرمدر نیمه سده هشتم هجری، قسمتی از آستانه علوی، دچار آتش‌سوزی شد و تزئینات دیوارها و پرده‌ها و فرش‌های آستانه، طعمه حریق گشت. در این آتش‌سوزی، خزانه (کتابخانه) آستان مقدس که پس از هجرت شیخ طوسی، مورد توجه علمای شیعه بود و بسیاری از آنها نسخه اصل و دست‌نویس خود را به آنجا هدیه کرده بودند، در آتش سوخت و بسیاری از نسخه‌های خطی نفیس و آثار علمای شیعه، از بین رفت. «شیخ کمال‌الدین عبدالرحمان عتائقی حلّی نجفی»، در آخر کتاب « شرح الفصول الایلاقیة»، اشاره کرده است که سال آتش‌سوزی حرم مطهر، ۷۵۵ه. ق بود که در سال ۷۶۰ه. ق بازسازی شد. [۴۹]
خرمشاهی، بهاءالدین و دیگران، دائرةالمعارف تشیع، ج۱، ص۶۹.
ابن‌عنبه نیز اشاره کرده است که در آتش‌سوزی حرم امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در سال ۷۵۵ه. ق، قرآنی در سه جلد بزرگ که گفته می‌شود به خط امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) بود، در آتش سوخت. ۴.۶ - توسعه حرم و صحن آنپس از به قدرت رسیدن سلسله صفویه در ایران، شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۱۴ه. ق، وارد بغداد شد و پس از آن، به زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) در کربلا و امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در نجف، مشرف شد. او هدایای نفیسی را به خزانه آستان علوی داد و حرم و رواق‌های آن را پر از فرش‌های ابریشمی کرد. [۵۱]
خرمشاهی، بهاءالدین و دیگران، دائرةالمعارف تشیع، ج۱، ص۷۰.
در سال ۱۰۴۷ه. ق، به دستور شاه صفی (۱۰۳۸-۱۰۵۲ه. ق)، نوه شاه عباس اول صفوی، حرم مطهر و صحن آن توسعه داده شد. برای این منظور، به دستور شاه صفی، خانه‌های مجاور حرم مطهر، از دو سمت شرقی و جنوبی، خریداری گردید و به صحن ملحق شد و بدین ترتیب صحن آستان از سه سمت توسعه یافت. بنای فعلی آستان مقدس علوی با برخی تغییراتی که در دوره‌های بعد ایجاد شد، مربوط به همین توسعه است. [۵۲]
دجیلی، جعفر، موسوعة النجف الاشرف، ج۳، ص۲۰.
۴.۷ - طلاکاری گنبد و گلدستهدر سال ۱۱۵۶ه. ق، هنگامی که نادرشاه به زیارت آستان علوی مشرف شد، دستور داد کاشی‌های سبزرنگی را که از دوره صفویه زینت‌بخش گنبد و گلدسته آستان بود، بردارند و به‌جای آنها، از خشت‌های طلا، استفاده کنند. بدین ترتیب، گنبد حرم علوی که تا پیش از این، دارای پوشش کاشی‌کاری بود، طلاکاری گردید. این کار با استقبال شیعیان مواجه گشت. تعدادی از شاعران شیعه به فارسی و عربی و حتی ترکی و هندی، اشعاری را به این مناسبت سرودند. نادر شاه اموال بسیاری را صرف تعمیرات آستانه کرد و هدایای فراوانی را به حرم امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) بخشید که بیشتر آنها تا به امروز، در خزانه آستان علوی باقی است. همسر نادرشاه، رضیه بیگم دختر شاه سلطان حسین صفوی نیز مبلغ بسیاری برای تعمیرات و بازسازی اماکن متبرک وقف کرد؛ به‌طوری که بیشتر کاشی‌کاری آستان علوی، از آن محل انجام گرفت. [۵۳]
خرمشاهی، بهاءالدین و دیگران، دائرةالمعارف تشیع، ج۱، ص۷۰.
۴.۸ - اولین ضریح مشبکدر دوره قاجار نیز اقدامات دیگری برای بازسازی آستان مقدس، صورت گرفت و بیشتر شاهان قاجار، آثاری از خود در حرم علوی به یادگار گذاشتند. در عصر قاجاریه نیز تلاش‌های فراوانی برای توسعه و بازسازی حرم مطهر صـورت گرفـت؛ چنانکـه آقا محمدخان قاجار در سـال ۱۲۱۱ه. ق، ضریحـی از نقـره را بـه آسـتان تقدیـم کـرد. فتحعلیشاه نیـز در سـال ۱۲۳۶ه. ق تعمیراتـی انجـام داد و در سـال ۱۲۶۲هـ. ق وزیـر محمدشـاه، ضریحـی دیگـر از نقـره روی قبـر مطهـر نصـب کـرد. در این دوره، ضریح مشبک موجود در قبر، چندین بار بازسازی و تعویض شد که در ادامه به آن اشاره خواهد شد. ۴.۹ - تعویض سنگ‌ها و آینهکاریدر سال ۱۳۵۹ه. ق، «طاهر سیف‌الدین»، داعی فرقه اسماعیلیان، سنگ‌های کف حرم مطهر را با سنگ‌های نفیس ایتالیایی عوض کرد. در سال ۱۳۶۹ه. ق، به دستور محمدرضا شاه پهلوی، کار بازسازی و تعویض آینه‌کاری حرم مطهر که گویا از دوره نادرشاه باقی مانده بود، با آینه‌کاری جدید و زیبایی آغاز شد و تا سال ۱۳۷۰ه. ق، به طول انجامید و بسیاری از شاعران شیعه به این مناسبت، اشعاری به فارسی و عربی سرودند. همچنین در سال ۱۳۷۰ه. ق، به اهتمام یکی از اهالی خراسان به نام سید احمد مصطفوی، کتیبه‌های کاشی حرم، بازسازی و تعویض گردید. [۵۴]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۷۰-۷۱.
۵ - تاریخچه صندوقچه و ضریح مطهرهمانگونه که پیش‌تر اشاره شد، خلیفه عباسی‌هارون الرشید، نخستین کسی بود که برای امام علی (علیه‌السّلام) قبر برجسته‌ای ساخت. جنس این قبر، از آجر سفید و طول هر ضلع آن، یک ذراع بود. در نیمه اول قرن هفتم، المستنصربالله خلیفه عباسی، صندوقچه سنگی قبر شریف امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) را بازسازی کرد. درباره جزئیات این صندوقچه، اطلاع دقیقی در دست نیست. اما با توجه به اینکه از آثار نامبرده، صندوقچه چوبی قبر موسی کاظم (علیه‌السّلام) از آسیب‌های روزگار در امان مانده است، می‌توان نتیجه گرفت که به احتمال زیاد، صندوقچه قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) نیز همانند این صندوقچه، با کتیبه‌هایی به خط کوفی آراسته شده بود. درباره تاریخ نصب نخستین ضریح مشبک بر قبر شریف، اطلاع دقیقی در دست نیست. در سال ۱۱۵۶ه. ق، به دستور نادرشاه افشار، ضریحی از فولاد بر قبر شریف نصب گردید [۵۷]
دجیلی، جعفر، موسوعة النجف الاشرف، ج۳، ص۲۹.
که احتمالاً نخستین ضریح نصب شده بر قبر است.در دوره زندیه، صندوقچه چوبی خاتم و منبت‌کاری نفیسی به حرم مطهر هدیه گردید که تا به امروز روی قبر شریف، داخل ضریح امروزی، باقی مانده است. در بدنه صندوقچه، نقوش و تزئینات زیبایی از طلا و عاج سفید به کار رفته است و کتیبه‌هایی حاوی سوره‌هایی از قرآن و نیز خطبه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در غدیر خم، به چشم می‌خورد. همچنین براساس کتیبه‌های موجود بر آن، این صندوقچه در سال ۱۲۰۲ه. ق، به دستور «محمد جعفر بن محمد صادق زند» ساخته شده و نام خطاط کتیبه‌ها، «محمد بن علاءالدین محمدحسینی» و تاریخ نوشتن آن سال ۱۱۹۸ه. ق و نام نجار و سازنده آن، «محمدحسین نجار شیرازی» ثبت شده است. [۵۸]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۷۳-۷۴.
[۵۹]
دجیلی، جعفر، موسوعة النجف الاشرف، ج۳، ص۵۲-۵۳.
صندوقچه چوبی خاتم پس از آماده شدن، درون ضریح فولادی نادرشاهی قرار گرفت.در سال ۱۲۱۱ه. ق، به دستور آقا محمد خان قاجار، ضریح جدیدی از نقره ساخته شد و آقا محمدعلی هزارجریبی، از علمای شیعه، آن را به نجف آورد و روی قبر شریف نصب کرد. این ضریح، بار دیگر در سال ۱۲۶۲ه. ق به دستور عباس قلی‌خان، وزیر محمد شاه قاجار، تعویض گردید. [۶۰]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۷۵.
در سال ۱۲۹۸ه. ق، ضریح نقره‌ای جدیدی با هزینه سیدمحمد شیرازی، معروف به مشیر، ساخته شد که بالای آن، دو قصیده عربی در مدح امیرمؤمنان (علیه‌السّلام)، یکی از ابن ابی‌الحدید و دیگری از شیخ ابراهیم بن صادق عاملی (متوفای ۱۲۷۸ه. ق) نگاشته شده و بر گرداگرد بدنه آن نیز آیات قرآن و اسامی خداوند و اشعاری فارسی، ثبت شده بود و نام خطاط کتیبه‌های آن، محمدعلی اصفهانی بود. [۶۱]
تمیمی، محمدعلی، مشهد الامام او مدینة النجف، ، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۳.
این ضریح در حال حاضر، در موزه حرم امام علی (علیه‌السّلام) نگهداری می‌شود.ضریح نقره‌ای قاجاری، در سال ۱۳۶۱ه. ق، با ضریح نقره و طلاکوب جدید و زیبایی، تعویض گردید. این ضریح در شهر بمبئی هند و با هزینه طاهر سیف‌الدین، ساخته شد و ساخت آن دست‌کم پنج سال به طول انجامید. در روز نصب آن روی قبر شریف، به تاریخ ۱۳ رجب سال ۱۳۶۱ه. ق (سالروز میلاد باسعادت امیرمؤمنان (علیه‌السّلام))، جشن بزرگی در شهر نجف با حضور علمای شیعه و شخصیت‌ها و بزرگان عراق برپا شد و نوری السعید، نخست‌وزیر وقت عراق، از این ضریح رونمایی کرد. عالمان و شاعران شیعه نیز در این باره اشعاری سرودند و ماده تاریخ آن را به نظم درآوردند. برای ساخت این ضریح، مبلغ هشتاد هزار دینار عراق صرف شد و در بدنه آن، ۱۰، ۵۰۰ مثقال طلای خالص و دو میلیون مثقال نقره به کار رفت. [۶۲]
تمیمی، محمدعلی، مشهد الامام او مدینة النجف، محمدعلی جعفر التمیمی، ج۱، ص۲۱۷-۲۱۹.
[۶۳]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۷۵-۷۷.
۶ - موضع الاصبعینموضع الاِصبَعَین یا جایگاه دو انگشت؛ داخل ضریح مطهر امام (علیه‌السّلام)، روی ضلع جنوبی صندوقچه چوبی روی قبر و روبه‌روی صورت حضرت، نشانه‌ای به صورت یک دریچه کوچک، میان یک صفحه فلزی به شکل محراب وجود دارد که به نام موضع الاصبعین (جایگاه دو انگشت) شناخته می‌شود. در ارتباط با این جایگاه، داستان عجیبی مبنی بر وقوع کرامتی از امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) نقل شده است. «شیخ جعفر نقدی» و دیگران، این داستان را به تفصیل از کتاب «تذکرة المؤمنین» چنین نقل کرده‌اند: «مرّة بن قیس»، مرد فاجر و فاسقی بود که اموال فراوانی داشت. روزی نزد قوم خود، سخن از پدران و اجداد و بزرگان خویش به میان آورد. به او گفتند که بسیاری از آنان به دست علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) کشته شدند. او از مدفن علی (علیه‌السّلام) پرسید و پاسخ دادند که در نجف است. او با لشکری دو هزار نفره، به نجف حمله کرد و اهالی آنجا، از شهر دفاع کردند و میانشان جنگ درگرفت. پس از شش روز، بخشی از حصار نجف، تخریب شد و متجاوزان، وارد شهر شدند. «مرّه»، وارد حرم مطهر شد و خطاب به امام (علیه‌السّلام) گفت: «تو پدران و اجداد من را به قتل رساندی!». خواست نبش قبر کند که از ضریح مطهر، دو انگشت شبیه شمشیر ذوالفقار، خارج شد و او را به دو نیم کرد و دو نیمه بدن او، به دو سنگ سیاه‌رنگ تبدیل شد. این سنگ‌ها را بیرون دروازه نجف‌انداختند و هرکس که به زیارت بارگاه امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) می‌آمد، با پایش به این سنگ‌ها لگد می‌زد و چهارپایان روی آن بول می‌کردند. تا اینکه روزی انسان جاهلی، آنها را به مسجد کوفه برد تا از طریق آن، کسب روزی کند و هرکس بخواهد آن را ببیند، از او مبلغی بگیرد و به مرور زمان، سنگ از بین رفت. همچنین از شیخ قاسم کاظمی، صاحب کتاب «شرح الاستبصار» نقل شده است که کسی را که این دو سنگ را از نجف بیرون برد، نفرین می‌کرد و می‌گفت: «خدا نیامرزد کسی را که این دو سنگ را از این بارگاه مقدس بیرون برد و این معجزه آشکار را مخفی کرد». [۶۴]
تمیمی، محمدعلی، مشهد الامام (علیه‌السّلام) او مدینة النجف، ج۱، ص۱۸۸.
[۶۶]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۳۲۱.
مرحوم صاحب جواهر در مبحث «لَعان»، اشاره کرده است که لعان کنار اماکن مشرفه، از جمله بین رکن و مقام در مسجدالحرام، نزد قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مدینه منوره و صخره بیت‌المقدس و موضع الاصبعین، بالای سر مقدس امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) شدیدتر می‌شود. ۷ - توصیف معماری آستان مقدساین بارگاه ملکوتی و ضریح مقدس در حقیقت نمایشگاهی تاریخی از هنر اصیلِ هنرمندان مسلمانی است که به لحاظ زیبایی یکی از شاهکارهای بی‌بدیل را در حوزه‌های مختلف از جمله معماری رقم زده‌اند. ۷.۱ - صحن و حجرههاصحن آستان از سه جهت شمالی، شرقی و جنوبی، حرم مطهر امام علی (علیه‌السّلام) را احاطه کرده و مساحت آن، نزدیک هشت هزار مترمربع است. گرداگرد صحن، حجره‌ها و ایوان‌ها و پشت آن، حصار بیرونی آستان مقدس قرار دارد. ارتفاع حصار ۱۷ متر، طول دو ضلع غربی و شرقی آن ۸۴ متر، طول ضلع شمالی آن ۸۴ متر و ضلع جنوبی آن ۷۵ متر است. طول دو ضلع غربی و شرقی صحن ۷۷ متر و طول دو ضلع شمالی و جنوبی آن، ۷۲ متر است. حجره‌ها و ایوانچه‌های اطراف صحن، در دو طبقه ساخته شده است. تعداد ایوان‌های طبقه اول در هریک از دو ضلع شرقی و غربی، چهارده ایوانچه و در هریک از دو ضلع شمالی و جنوبی، سیزده ایوانچه است که بدین ترتیب، مجموع ایوانچه‌های طبقه اول، ۵۴ ایوانچه است. در طبقه اول به علت اینکه بعضی از حجره‌ها به یکدیگر متصل است، تعداد حجره‌ها از تعداد ایوانچه‌ها، کمتر است. تعداد حجره‌های طبقه دوم در هریک از دو ضلع شرقی و غربی، بیست حجره و در هریک از دو ضلع شمالی و جنوبی، نوزده حجره است که بدین ترتیب، تعداد حجره‌ها در طبقه دوم، به ۷۸ حجره می‌رسد. در گذشته از حجره‌های اطراف صحن، برای سکونت و اقامت طلاب حوزه علمیه نجف یا درس و بحث آنها استفاده می‌شد. اما پس از انتفاضه مردم عراق، رژیم بعثی عراق، طلاب را از این حجره‌ها بیرون کرد و از آن تاریخ تاکنون، بیشتر این حجره‌ها، خالی و بدون استفاده است. ۷.۲ - دروازه‌های صحنصحن آستان مقدس علوی، در زمان شاه عباس صفوی، چهار دروازه داشت و در دوره عثمانی نیز، یک دروازه دیگر افزوده شد. [۶۸]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۵۶-۶۰.
بدین ترتیب، امروزه تعداد آنها، پنج دروازه است که عبارت‌اند از:۷.۲.۱ - باب السوق الکبیرباب السوق الکبیر؛ که به دروازه امام رضا (علیه‌السّلام) نیز شناخته می‌شود و ورودی اصلی آستان به شمار می‌آید. مناره بزرگ ساعت، بالای این دروازه نصب شده [۶۹]
دجیلی، جعفر، موسوعة النجف الاشرف، ج۳، ص۲۲.
و در ضلع شرقی آستان و روبه‌روی ایوان اصلی حرم مطهر واقع است.۷.۲.۲ - باب الطوسیباب الطوسی؛ در سمت شمالی آستان واقع است و روبه‌روی آن، خیابان شیخ طوسی و مسجد و مرقد وی واقع است. ۷.۲.۳ - باب القبلةباب القبلة؛ در سمت جنوبی آستان واقع است و بیرون آن، خیابان الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و بازار حویش قرار دارد. ۷.۲.۴ - باب الفرجباب الفرج یا باب سلطانی؛ در سمت غربی آستان واقع است و به علت اینکه در ایام سلطان عبدالعزیز عثمانی در سال ۱۲۷۹ه. ق باز شد، به دروازه سلطانی شناخته می‌شود. به علت اینکه مسیر بیرون آن، به مقام حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) منتهی می‌شود، به باب الفرج نیز شناخته می‌شود. [۷۰]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۹۰.
۷.۲.۵ - باب مسلم بن عقیلباب مسلم بن عقیل؛ این ورودی، در سمت راست دروازه بزرگ و اصلی آستان قرار دارد. ۸ - حرم مطهر و رواقهاحرم مطهر، میان صحن واقع شده و نمای آن، به شکل مربعی است که طول هر ضلع آن سیزده متر و مساحت آن، ۱۶۹ مترمربع است. گرداگرد حرم، رواق‌های مستطیل شکلی وجود دارد که طول هر ضلع آن، سی متر است. در این رواق‌ها، چهار ورودی به صحن باز می‌شود که عبارت‌اند از: ۱. الباب الکبیر یا ورودی بزرگ که وسط ایوان طلا قرار دارد. دری که پیش‌تر در اینجا وجود داشت، «حاج محمدحسین خان اصفهانی»، صدراعظم قاجار، در سال ۱۲۱۹ه. ق نصب کرده بود. سپس در سال ۱۳۷۳ه. ق، این در با درِ طلاکوب جدیدی تعویض گردید که «حاج میرزا مهدی مقدم» و برادرزاده‌های وی، با هزینه نیم میلیون تومان، ساخته و به آستان مقدس هدیه کرده بودند. [۷۱]
دجیلی، جعفر، موسوعة النجف الاشرف، ج۳، ص۲۶.
۲. ورودی مجاور مناره شمالی که به مقبره علامه حلی متصل است و در سال ۱۳۷۳ه. ق، ایجاد شده است. ۳. ورودی شمالی رواق که روبه‌روی باب طوسی صحن مطهر، قرار دارد. ۴. ورودی جنوبی رواق که به باب المراد شناخته می‌شود و روبه‌روی باب القبله صحن مطهر قرار دارد و دارای درِ نقره‌ای طلاکوبی است که در سال ۱۳۴۱ه. ق، نصب شده است. [۷۲]
دجیلی، جعفر، موسوعة النجف الاشرف، ص۲۷.
۹ - ایوانهاحرم مطهر دارای سه ایوان اصلی است که عبارت‌اند از: ۹.۱ - ایوان طلازیباترین و باشکوه‌ترین ایوان حرم است که پایین پای مبارک و در سمت مشرق حرم، واقع شده و روبه‌روی آن، باب السوق الکبیر قرار دارد. ارتفاع این ایوان، چهل متر و طول آن، ۴۵ متر است. تمام نمای بیرونی ایوان، کناره‌ها و دیواره‌ها تا سقف و طاق آن، با طلای ناب پوشش داده شده است. طلاکاری ایوان، هم‌زمان با طلاکاری گنبد و گلدسته‌های حرم، به دستور نادرشاه افشار صورت گرفته است. [۷۳]
شیروانی، زین العابدین، بستان السیاحة، ص۵۷۲.
در جبهه ایوان نیز کتیبه‌ای وجود دارد که بیانگر طلاکاری ایوان و گنبد، به دستور این پادشاه، در سال ۱۱۵۶ه. ق است. [۷۴]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۶۴-۶۵.
[۷۵]
تمیمی، محمدعلی، مشهد الامام او مدینة النجف، ج۱، ص۲۳۰.
۹.۲ - ایوان علمااین ایوان در ضلع شمالی رواق حرم مطهر قرار دارد و به علت اینکه عالمان زیادی در این ایوان دفن شده‌اند، به «ایوان العلما» شهرت یافته است. کاشی‌کاری این ایوان که قدیمی‌ترین کاشی‌کاری باقی‌مانده در صحن مطهر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) به شمار می‌آید، از دوره نادرشاه افشار است. در این ایوان، کتیبه‌ای وجود دارد که قصیده‌ای از «قوام‌الدین»، در شانزده بیت، در مدح دوازده امام بر آن نوشته شده است. در پایان کتیبه، نام خطاط آن، کمال‌الدین حسین گلستانه اصفهانی و تاریخ آن ۱۱۶۰ه. ق، ثبت گشته است. [۷۶]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۹۱-۹۳.
۹.۳ - ایوان سومایوان سوم قرینه ایوان علما است که در ضلع جنوبی آن قرار دارد و بر روی آن ناودان طلا نصب است. ۱۰ - گنبد و گلدستههاگنبد کنونی حرم، از نوع دوپوش است. ارتفاع پوسته بیرونی گنبد ۴۲ متر، قطر آن ۱۶ متر و محیط آن، ۵۰ متر است. ارتفاع پوسته داخلی گنبد ۳۵ متر و قطر آن ۱۲ متر است. گنبد بنا، دارای گردن عریض به ارتفاع دوازده متر است که میان آن، دوازده پنجره وجود دارد. در طرفین (شمالی و جنوبی) ایوان طلا نیز دو گلدسته وجود دارد که ارتفاع هریک ۳۵ و قطر آن ۱/۵ متر است. گنبد و گلدسته‌های آستان تا پیش از دوره نادرشاه دارای پوشش کاشی بود. اما در سال ۱۱۵۶ه. ق، به دستور نادرشاه، طلاکاری گردید و بر جبهه ایوان طلا نیز کتیبه‌ای بیانگر این اقدام نادرشاه وجود دارد. شعرای شیعه، اشعاری در مدح این اقدام نادرشاه سرودند و تاریخ آن را به نظم درآوردند. برخی از این ابیات، روی دو گلدسته حرم، ثبت شده است. [۷۷]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۶۴-۶۷.
گنبد حرم پس از طلاکاری آن، چندین مرتبه بازسازی و اصلاح شده است؛ از جمله در سال ۱۳۰۴ه. ق، شکافی در گنبد پدید آمد. ازاین‌رو با نظارت دو تن از معماران برجسته، به نام‌های حاج محسن و حسین شمس، پوشش الواح طلا را از گنبد برداشتند و برای گنبد، پوششی از آهن ایجاد کردند و سپس الواح طلا را دوباره روی گنبد قرار دادند. همچنین در سال ۱۳۴۷ه. ق بعضی از الواح طلا سست گردید؛ به‌گونه‌ای که آب باران، به داخل سطح گنبد راه پیدا می‌کرد. ازاین‌رو الواح سست‌شده، برداشته شد و محل آن در گنبد، بازسازی گردید. آن‌گاه الواح طلا دوباره به‌جای خود بازگردانده شد. [۷۸]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۶۷-۶۸.
گلدسته‌های حرم نیز پس از طلاکاری، چند بار بازسازی شده است؛ از جمله در سال ۱۲۳۶ه. ق الواح طلا سست شد و از بدنه گلدسته‌ها فرو ریخت که به دستور محمدحسین خان اصفهانی، صدر اعظم فتحعلیشاه قاجار، بازسازی گردید. در سال ۱۲۸۱ه. ق، به دستور سلطان عبدالعزیز خان عثمانی، همه الواح طلای گلدسته جنوبی برچیده شد و مناره به‌طور کامل تخریب گردید و از نو ساخته شد و پوشش طلای آن را نیز به‌جای خود بازگرداندند. سیدمحمدعلی بن ابوالحسن عاملی نجفی، شاعر شیعه، در یکی از قصاید خود، این اقدام سلطان عثمانی را ستایش کرده و تاریخ آن را به نظم درآورده است. [۷۹]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۶۸-۶۹.
در سال ۱۳۱۵ه. ق نیز نیمه بالایی گلدسته شمالی، به دستور سلطان عبدالحمید خان عثمانی، تخریب و بازسازی گردید و الواح طلا که پیش از تخریب گلدسته از بدنه آن برچیده شده بود، دوباره نصب گردید. این بازسازی در ماه جمادی‌الثانی سال ۱۳۱۶ه. ق، صورت گرفت. مشابه همین بازسازی نیز، در سال ۱۳۶۷ه. ق تکرار شد. [۸۰]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۶۹.
۱۰.۱ - ناودان طلاوسط بالاترین نقطه ایوان‌های ضلع جنوبی، رو به قبله (دقیقاً روبه‌روی صورت مبارک)، ناودان طلا قرار دارد که تنها راه خروجی آب باران، از بالای گنبد و سقف ایوان و حرم مطهر می‌باشد. می‌گویند برخی از مردم، این ناودان را همانند ناودان طلای کعبه می‌دانند؛ به‌طوری که هنگام بارش باران، آب آن را به نیت شفا جمع می‌کنند. برخی از زائران نیز زیر ناودان، دو رکعت نماز بجا می‌آورند و با توسل به امام علی (علیه‌السّلام)، حاجت خود را از خدا طلب می‌کنند. البته بدون شک و براساس روایات موجود، نماز به قصد قربت در حرم هریک از امامان (علیهم‌السّلام)، فضیلت دارد. اما درباره ویژگی ناودان طلای حرم امام علی (علیه‌السّلام) و نماز زیر آن، هیچ روایت یا قولی از علما، وارد نشده است. ۱۱ - بناهای وابسته به حرم مطهرمجـاور دیـوار صحـن مطهـر، مجموعـه‌ای از بناهـا وجـود دارد کـه برخـی از آنهـا طـی قـرن بیسـتم، بـه علـت توسـعه خیابـان مشـرف بـر صحـن مطهـر، از بیـن رفتند. در برخـی از بناهـا نیـز، قسمتی از آنهـا از بیـن رفتـه اسـت و بعضـی دیگـر از آن بناهـا، بــر اثــر اصلاحــات مســتمری کــه هنــوز در ضریــح مقــدس در حــال انجــام اســت، دســتخوش تغییراتــی شــده‌اند. این بناهــا عبارتنــد از: ۱۱.۱ - مسجد الخضراءاین مسجد در ضلع شرقی صحن مطهر واقع شده و از ساخته‌های قرن هفتم هجری است دو دارای در است که یکی داخل صحن (سومین ایوان سمت راست باب مسلم ابن عقیل) و دیگری بیرون صحن قرار دارد. این مسجد در سال ۱۳۷۵ه. ق توسط شهید آیت‌الله انصاری بازسازی کامل شد و محل تدریس « آیت‌الله‌العظمی سیدابوالقاسم خوئی» بوده است و هم‌اکنون، دیوار حائل میان مقبره ایشان (حجره ۳۱) و مسجد را برداشته و آن را با پنجره‌ای مشبک، پوشش داده‌اند. [۸۲]
علوی، سیداحمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، علوی، ص۱۲۰.
۱۱.۲ - المدرسة الغروِیهدر قسمت شمال صحن مطهر، حسینیه‌ای واقع شده که در گذشته آن را المدرسة الغرویه می‌خواندند [۸۳]
قوچانی، سیدمحمدحسن، سیاحت شرق، ص۹۹.
و درِ آن، از ایوان سوم، از زاویه شمال شرقی باز می‌شود. بنای آن را «سید محسن زینی» از نیکوکاران نجف ساخته است و برای نماز، مراسم و استراحت زائران به‌کار می‌رفته است. این بنا، سال‌ها به‌صورت خرابه‌ای رها شده مانده بود که پس از سقوط رژیم صدام، تولیت آستان مقدس علوی زیر نظر « آیت‌الله‌العظمی سیستانی» به تکمیل و بازسازی آن اقدام نمود و هم‌اکنون آماده بهره‌برداری است. [۸۴]
علوی، سیداحمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص۱۲۱.
۱۱.۳ - تکیه بکتاشیهاین تکیه در شمال مسجد الراس و ضلع غربی حرم مطهر واقع است. دارای سه درِ ورودی است که یک درِ آن، به ضلع غربی بیرون حرم و دو درِ دیگر، به ایوان‌های داخل صحن باز می‌شود. [۸۵]
علوی، سیداحمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص۱۲۲.
تکیه بکتاشیه در دوره عثمانی ساخته شده و از آن برای اقامت درویشان، استفاده می‌شده است. این مکان در گذشته، دارای اوقاف فراوانی بوده است. ساختمان آن تا حدودی شبیه صحن آستان علوی است و در ساخت آن از قالب‌های سنگی بزرگ استفاده شده است. [۸۶]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۹۱.
۱۱.۴ - صحن حضرت فاطمهقسمت غربی حرم امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در طرح توسعه، به نام حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) نامیده شده است. این صحن، از ضلع غربی حرم تا مقام امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام) در غرب نجف، امتداد می‌یابد و مساحت بسیار وسیعی را دربر می‌گیرد. با اجرای این طرح، فضای کلی حرم امام علی (علیه‌السّلام) تا ۱۴۰ هزار مترمربع، گسترش می‌یابد و مساحت صحن حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها)، نیز ده برابر مساحت فعلی حرم خواهد بود. این طرح از سال ۱۳۸۷ ه. ش، با همکاری دانشگاه شهید بهشتی و برخی از دانشگاه‌های دیگر ایران، با هزینه‌ای معادل هشتصد میلیارد تومان، آغاز شده است. [۸۷]
علوی، سیداحمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص۱۲۶.
۱۱.۵ - مسجد الراسدر ضلع غربی حرم مطهر امام علی (علیه‌السّلام)، مسجدی وجود داشت که به «مسجد الراس» شناخته می‌شود. درباره علت نامگذاری این مسجد، دو قول وجود دارد: یکی به سبب قرار گرفتن مسجد در بالای سر مدفن شریف امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) می‌باشد و دیگری، به علت این است که بنابر قولی، سر بریده حضرت امام حسین (علیه‌السّلام)، در این محل دفن شده است. گفتنی است که براساس برخی اقوال، سر شریف امام حسین (علیه‌السّلام) در مجاورت یا نزدیک مدفن امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در نجف، به خاک سپرده شده است. ۱۱.۵.۱ - مدفن راس الحسیندرباره محل دفن سر شریف امام حسین (علیه‌السّلام)، اقوال متعددی ذکر شده است که مهم‌ترین آنها، به شرح زیر است: • کربلا: مشهور میان علمای شیعه، آن است که سر شریف امام حسین (علیه‌السّلام) به کربلا بازگردانده شده و نزد بدن مطهر آن حضرت دفن شده است. • بقیع مدینه: بر اساس برخی اقوال، یزید، سر امام حسین (علیه‌السّلام) را برای عامل خود در مدینه، عمرو بن سعید بن عاص، فرستاد و او سر شریف را کنار قبر حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) به خاک سپرد. [۸۸]
ابن سعد، محمد بن سعد، ترجمة الامام الحسین (علیه‌السّلام) و مقتله من القسم غیر المطبوع من کتاب الطبقات الکبری، ص۸۵.
• دمشق: برخی مورخان نیز اشاره کرده‌اند که پس از آوردن سر امام (علیه‌السّلام) به دمشق، سر شریف در خزانه امویان باقی ماند تا اینکه پس از مدتی، آن را از آنجا خارج نموده و دفن کردند. برخی نوشته‌اند کسی که سر را از خزانه، خارج و دفن کرد «سلیمان بن عبدالملک اموی» بود. خوارزمی افزوده است زمانی که « عمر بن عبدالعزیز» به خلافت رسید، سر را از آنجا خارج کرد. اما مشخص نشد با آن، چه کرد؛ برخی احتمال داده‌اند که او، سر را به کربلا بازگرداند. براساس قول دیگری، عمر بن عبدالعزیز سر را از جای خود خارج نکرد. بلکه عباسیان پس از ورود به دمشق، سر را از محل دفن آن خارج کردند و با خود به محل نامعلومی بردند. • قاهره: در زمان خلافت فاطمیان مصر، در شهر عسقلان فلسطین، زیارتگاهی وجود داشته که محل دفن سر امام حسین (علیه‌السّلام) به شمار می‌آمده است. «طلائع بن رُزَیک»، وزیر الفائز، خلیفه فاطمی، از ترس آنکه صلیبیان، عسقلان را اشغال کنند، تصمیم گرفت سر امام حسین (علیه‌السّلام) را از آنجا به قاهره منتقل کند و بدین منظور در «باب زُوَیله» قاهره، مسجدی برای دفن کردن سر بنا کرد. اما پس از رسیدن سر به قاهره، به دستور الفائز، آن را به کاخ‌های خلفای فاطمی منتقل کردند و پس از ساختن زیارتگاه مخصوصی در سال ۵۴۹ه. ق، سر را در آنجا دفن کردند. [۱۰۱]
ابن عبدالظاهر، عبدالله بن عبدالظاهر، الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المعزیة القاهرة، ص۳۰.
مورخ دیگری گفته است که سر را در سال ۵۴۸ه. ق، به قاهره منتقل کردند و در سرداب قصر زمرّد قرار دادند و سپس نزدیک «قبة الدیلم» دفن کردند. [۱۰۲]
مقریزی، احمد بن علی، الخطط المقریزیة، ج۲، ص۲۰۴.
امروزه زیارتگاه راس الحسین (علیه‌السّلام) قاهره، از زیارتگاههای مهم و مشهور قاهره به شمار می‌آید و نزد مردم مصر، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.• نجف اشرف: قول دیگر درباره محل دفن سر امام حسین (علیه‌السّلام)، شهر نجف است. مبنای این قول، روایاتی است که در برخی منابع حدیثی مهم شیعه نقل شده است؛ از جمله شیخ کلینی و ابن‌قولویه روایت کرده‌اند که حضرت امام صادق (علیه‌السّلام) به همراه فرزندشان اسماعیل و راوی (یزید بن عمر بن طلحه)، از حیره به قصد زیارت امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) به نجف رفتند و هر سه در آنجا نماز خواندند. سپس امام (علیه‌السّلام) به فرزندش اسماعیل گفت: بایست و بر جدت حسین بن علی (علیه‌السّلام) سلام بده. راوی از امام پرسید: «آیا امام حسین (علیه‌السّلام) در کربلا نیست؟» حضرت فرمود: «بلی. اما هنگامی که سر مطهر آن حضرت را به شام آوردند، یکی از دوستان ما آن را ربود و کنار امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) دفن کرد». [۱۰۶]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۹۷.
کلینی و ابن قولویه، روایت دیگری نیز نقل کرده‌اند که « ابان بن تغلب» می‌گوید: همراه امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) بودم. ایشان از پشت کوفه عبور کرد و در جایی، از مرکب پیاده شد و دو رکعت نماز خواند. بعد‌اندکی جلو رفت و دو رکعت دیگر نماز خواند. سپس کمی حرکت کرد و باز پیاده شد و دو رکعت نماز خواند. سپس فرمود: «اینجا قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) است». عرض کردم: «فدایت شوم! پس آن دو مکان که در آن نماز خواندید، چه بود؟» حضرت فرمود: «یکی مکان سر امام حسین (علیه‌السّلام) بود و دیگری، جای منبر قائم (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)». [۱۰۹]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۹۸.
در روایت سومی نیز از حضرت امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده است که فرمود: «وقتی به غَری (نجف) وارد شدی، دو قبر می‌بینی: قبر بزرگ و قبر کوچک. قبر بزرگ، قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) است و قبر کوچک، محل دفن سر حسین بن علی (علیه‌السّلام) است». [۱۱۱]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۹۹.
همچنین در روایت دیگری از « یونس بن ظبیان» نقل شده است که به همراه امام صادق (علیه‌السّلام) از حیره خارج شد و امام (علیه‌السّلام) در دو نقطه نزدیک به یکدیگر، نماز خواند و بعد به راوی گفت که یکی از این دو جا، قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) و دیگری، مدفن راس الحسین (علیه‌السّلام) است که آن را پس از فرستادن به شام، به کوفه بازگرداندند و خداوند آن را به نزد امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) فرستاد. پس سر با جسد و جسد با سر است. [۱۱۳]
ذهنی تهرانی، محمدجواد، ترجمه کامل الزیارات، ص۱۰۵-۱۰۶.
با استناد به این روایات، برخی معتقدند که مدفن شریف سر امام حسین (علیه‌السّلام)، کنار قبر مطهر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) و در محلی که امروزه به مسجد الراس شهرت یافته است، قرار دارد. اما براساس دیدگاه دیگری، محل دفن سر بریده امام (علیه‌السّلام) که در روایات فوق نیز به آن اشاره شده منطبق بر مسجد حنانه، در شرق نجف، دانسته شده است که امروزه در آنجا، ضریحی منسوب به سر امام حسین (علیه‌السّلام) وجود دارد که در ادامه بحث به آن، اشاره خواهیم کرد. همچنین گفتنی است، در کتب ادعیه، زیارتنامه‌ای برای امام حسین (علیه‌السّلام) وارد شده است که خواندن آن، به‌ویژه در حرم امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) مستحب است. برخی علما افزون‌بر روایات بیان شده، این زیارتنامه را نیز قرینه‌ای بر وجود سر امام حسین (علیه‌السّلام) در روضه مطهر امام علی (علیه‌السّلام) در نجف دانسته‌اند. به هر حال، همان‌گونه که اشاره شد، بیشتر علما و مشاهیر شیعه، از دیرباز تاکنون معتقدند سر مبارک امام (علیه‌السّلام) به بدن آن حضرت در کربلا ملحق گردیده و در آنجا به خاک سپرده شده است. ۱۲ - مقام‌های ائمه در محدوده حرمدر محدوده حرم امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) مقام‌هایی منسوب به چند تن از ائمه (علیهم‌السّلام) وجود داشته است که متاسفانه در جریان توسعه حرم مطهر، از بین رفته است. این مقام‌ها عبارت‌اند از: • مقام امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام): این مقام، متصل به صحن حرم امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) از سمت غربی آن قرار داشته است. اما در نتیجه احداث ورودی غربی صحن شریف، از بین رفته است. [۱۱۴]
آل محبوبة، جعفر، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۹۵.
• مقام امام جعفر صادق (علیه‌السّلام): این مقام، نزدیک مسجد الراس و سمت چپ کسی که از باب الفرج (درِ جنوب غربی حرم) وارد می‌شود، قرار داشته است. این مقام که مساحتی حدود صد مترمربع و گنبدی سفیدرنگ داشت، تا حدود پنجاه سال گذشته، پابرجا بود. اما اکنون اثری از آن، باقی نمانده است. [۱۱۵]
علوی، سیداحمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص۱۲۳.
• ساباط (گذر) امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف): «سیدبهاءالدین حسینی نیلی»، از علمای قرن هشتم هجری، نقل کرده است که در سال ۷۲۰ه. ق، حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) شبی به خانه یکی از شیعیان که فلج بود، آمد و او را شفا داد و سپس او را به یک ساباط (گذر) برد که متصل به دیوار حرم امام علی (علیه‌السّلام) بود و به او گفت: «این ساباط، محل رفت‌وآمد من برای زیارت جدم امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) است. پس هر شب آن را ببند». از آن زمان، این ساباط به زیارتگاه مردم نجف تبدیل شد و هرکس برای آنجا نذری می‌کرد، حاجتش برآورده می‌شد. با توجه به توسعه‌های مکرر آستان مقدس پس از تاریخ گفته شده، این ساباط به احتمال زیاد در محدوده صحن شریف قرار گرفته و امروزه نشانی از آن باقی نمانده است. ۱۳ - فهرست منابع• قرآن کریم. • فرحة الغری فی تعیین قبر امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) فی النجف، غیاث‌الدین عبدالکریم بن احمد الحسینی (ابن طاووس)، تحقیق: محمد مهدی نجف، النجف، العتبة العلویة المقدسة، ۱۴۳۱ه. ق - ۲۰۱۰م. • کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولویه قمی)، تصحیح: بهراد الجعفری، ط۱، تهران، صدوق، ۱۳۷۵ه. ش. • کامل الزیارات (ترجمه فارسی)، جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولویه قمی)، ترجمه: محمدجواد ذهنی تهرانی، تهران، پیام حق، ۱۳۸۷ه. ش. • امالی شیخ طوسی (ترجمه فارسی)، محمد بن حسن (شیخ طوسی)، ترجمه: صادق حسن‌زاده، چاپ ۱، قم، اندیشۀ‌هادی، ۱۳۸۸ه. ش. • من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه القمی (الشیخ الصدوق)، تحقیق: السید حسن الموسوی الخرسان، طهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۱۰ه. ق. • تاریخ مدینة دمشق، علی بن الحسن الشافعی الدمشقی (ابن عساکر)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ه. ق - ۱۹۹۵م. • مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، تحقیق: السید احمد صقر، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۸ه. ق - ۱۹۸۷م. • الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد بن نعمان (الشیخ المفید)، تحقیق: مؤسسة آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، ط ۲، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ه. ق - ۱۹۹۳م. • ارشاد القلوب، حسن بن محمد (الدیلمی)، ط ۲، قم، ذوی‌القربی، ۱۴۲۹ه. ق. • حیاة الحیوان الکبری، محمد بن موسی (الدمیری)، ط ۱، بیروت، دار ومکتبة الهلال، ۲۰۰۷م. • سفرنامه ابن بطوطة، ابن بطوطة، ترجمه: محمدعلی موحد، چاپ ۵، مؤسسه انتشارات آگاه، ۱۳۷۰ه. ش. • صورة الارض، محمد بن حوقل النصیبی (ابن حوقل)، بیروت، دار مکتبة الحیاة، ۱۹۹۲م. • نزهة القلوب، حمدالله بن ابی‌بکر مستوفی قزوینی، به کوشش: سید محمد دبیرسیاقی، چاپ ۲، قزوین، طه، ۱۳۷۸ه. ش. • دایرةالمعارف تشیع، زیر نظر: احمد صدر حاج سید جوادی، بهاءالدین خرمشاهی و کامران فانی. تهران، نشر شهید محبی. • عمدة الطالب فی انساب آل ابی‌طالب، جمال‌الدین احمد بن علی الحسینی (ابن عنبة)، لجنة احیاء تراث، بیروت، منشورات دارالکتب الحیاة، بی‌تا. • موسوعة النجف الاشرف، جعفر الدجیلی، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۳ه. ق - ۱۹۹۳م. • ماضی النجف وحاضرها، جعفر آل محبوبة، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۶ه. ق - ۱۹۸۶م. • مشهد الامام او مدینة النجف، محمدعلی جعفر التمیمی، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۴ه. ق - ۱۹۵۵م. • الانوار العلویة والاسرار المرتضویة، جعفر النقدی، ط ۲، النجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۱ه. ق - ۱۹۶۲م. • جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمدحسن النجفی (صاحب الجواهر)، تحقیق: محمود القوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی. • وسائل الشیعة، محمد بن الحسن (الحر العاملی)، ط ۱، قم، مؤسسة آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۲ه. ق. • راهنمای مصوّر سفر زیارتی عراق، سیداحمد علوی، قم، معروف، ۱۳۸۹ه. ش. • ترجمة الامام الحسین (علیه‌السّلام) و مقتله من القسم غیر المطبوع من کتاب الطبقات الکبیر لابن سعد، تحقیق: السید عبدالعزیز الطباطبائی، ط ۱، بیروت، مؤسسة آل‌البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ه. ق - ۱۹۹۵م. • مقتل الحسین، موفّق بن احمد (الخوارزمی)، تحقیق: الشیخ محمد السماوی، ط ۱، قم، انوار الهدی، ۱۴۱۸ه. ق. • تذکرة الخواص، سبط ابن الجوزی، قم، الشریف الرضی، ۱۴۱۸ه. ق - ۱۳۷۶ه. ش. • البدایة و النهایة، ابوالفداء اسماعیل بن کثیر الدمشقی (ابن کثیر)، تحقیق: علی شیری، ط ۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ه. ق - ۱۹۸۸م. • شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، عبدالحی بن احمد (ابن عماد الحنبلی)، تحقیق: محمود الارناؤوط، ط ۱، دمشق، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ه. ق - ۱۹۸۶م. • مثیر الاحزان، ابن نما الحلی، ط ۳، قم، مدرسه الامام المهدی، ۱۴۰۶ه. ق. • الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المعزیة القاهرة، عبدالله بن عبدالظاهر مصری (ابن عبدالظاهر)، تحقیق: ایمن فؤاد سید، ط ۱، القاهرة، مکتبة الدار العربیة للکتاب، ۱۴۱۷ه. ق - ۱۹۹۶م. • الخطط المقریزیة (المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار)، (المقریزی)، تحقیق: محمد زینهم و مدیحة الشرقاوی، القاهرة: مکتبة مدبولی، ۱۹۹۸م. • الکافی، محمد بن یعقوب الکلینی، تصحیح: علی اکبر الغفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة. • السلطان المفرّج عن اهل الایمان فیمن رای صاحب الزمان، علی بن عبدالکریم (بهاءالدین النیلی)، تحقیق: قیس العطار، قم، دلیل ما، ۱۴۲۶ه. ق. • بستان السیاحة، زین العابدین شیروانی، ناشر: احمدی (چاپخانه)، ایران – تهران، ۱۳۱۵ش. ۱۴ - پانویس۱۵ - منابعزیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، مقاله « آستان مقدس امیرمؤمنان (علیه‌السّلام)»، ج۱، ص۲۹. رده‌های این صفحه : اماکن زیارتی نجف | حرم امامان شیعه | مکان‌های تاریخی نجف | مکان‌های منتسب به امام علی
|